Dedykowane mieszkańcom ulicy Żeromskiego

Stefan Żeromski nie kojarzy się najlepiej. „Syzyfowe prace” – robota bez końca, „Przedwiośnie” – błoto, ziąb i przeziębienie, „Uciekła mi przepióreczka” – nie ma obiadu, i tak dalej. No, a gdy spróbować hurtem „Dzieła wszystkie Żeromskiego” – po prostu nagle braknie słów. I niby każdy wie, że Żeromski wielkim pisarzem był, a we wszystkich miastach Polski jest ulica jego imienia, to i tak ma się do niego inny stosunek niż do takiego Kochanowskiego. Szacunek i… stosowny dystans. Jest jednak pewna sprawa – nie do końca rozpropagowana – która powinna zmienić nasz stosunek do pisarza, gdyż dotyczy zwłaszcza mieszkańców naszego Regionu…

Poniższa historia objawiła się podczas opracowywania w bazie dżs-ów kolejnego w zasobach WBP programu teatralnego Sceny w Elblągu (wówczas związanej z olsztyńskim Teatrem im. Stefana Jaracza). Chodziło o wspomnianą już „Przepióreczkę” Stefana Żeromskiego (reż.: Jolanta Ziemiańska; scenografia: Józef Zboromirski; premiera: 21.12.1968 r.). Ostatnią stronę cienkiej książeczki zdobiło dość słabej jakości zdjęcie podsumowane notką „Kasprowicz i Żeromski podczas plebiscytu na Mazurach”. Kasprowicz? – ten od smreczyn, krzewów dzikiej róży i gór? No dobrze, lubił wyjazdy nie tylko w Tatry. Tylko akurat podczas plebiscytu? Ale Żeromski?! Po zbadaniu sprawy ujawniły się niezwykle interesujące rzeczy. Pisarz bardzo upodobał sobie morze, a pobyt nad nim uważał za niezwykle inspirujący dla swojej twórczości. Wraz z żoną Anną i córką Moniką rezydował w Orłowie. Jednak w maju 1920 r. wyrwały go stamtąd „sprawy służbowe”, czyli autentyczne zaangażowanie w tzw. w akcję plebiscytową na Warmii i Mazurach, prowadzoną na rzecz powrotu naszych ziem do Polski. Wyjechał więc na „sąsiednie” Powiśle jako wysłannik rządu polskiego do Komitetu Plebiscytowego, potem zaś również w naszym regionie energicznie zaczął robić to, na czym się znał, czyli działać słowem, wygłaszając odczyty oraz wydając odezwy. W ten sposób włączył się w rządowy projekt batalii o granice Polski. Żeromski zjeździł wówczas całą Warmię i Mazury (przemawiał m.in. na wiecu w Iławie), przebywając tu aż do początku lipca. Trzeba wspomnieć, że Niemcy również nie próżnowali. Na czele ich kampanii propagandowej stał Max Worgitzki i nie miała ona bynajmniej charakteru pokojowego (ofiarą bojówek pruskich był m.in. polski działacz mazurski, Bogumił Linka). Do tego specjalne komitety (Deutscher Schutzbund) zaprowadziły akcję ściągnięcia na nasze ziemie emigrantów z Niemiec (ok. 180 tys.). Ostatecznie 11 lipca 1920 r. odbył się – zgodnie z traktatem wersalskim – plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu, obejmując dwa powiaty na Warmii (olsztyński i reszelski), osiem na Mazurach (ostródzki, niborski, szczycieński, jańsborski/piski, ełcki, olecki, lecki/giżycki, żądzborski/mrągowski) oraz cztery na Powiślu (suski, kwidzyński, sztumski i malborski). Wyniki plebiscytu okazały się bardzo niekorzystne: największą liczbę głosów propolskich uzyskano w powiecie sztumskim (19,07%) oraz olsztyńskim (13,47%), a najmniejszą w powiatach mazurskich. 27 sierpnia 1927 r. decyzją Rady Ambasadorów i przydziałem polsko-niemieckiej komisji granicznej Polska otrzymała trzy wsie na Mazurach (pod Lubawą) i pięć wsi okręgu kwidzyńskiego, zaś granicę polsko-niemiecką ustanowiono w odległości 20 metrów od wschodniego brzegu Wisły.

Wracając do naszego niedocenianego Żeromskiego. Co mógł – zrobił[1]. Gdyby jeszcze poświęcił naszym ziemiom choć jeden utwór… Ale nikt nie jest doskonały.

---

[1] Podobnie Jan Kasprowicz w 1920 r. uczestniczył w akcji plebiscytowej na rzecz polskości Warmii i Mazur.