Zapust na Warmii

Pierwsze skojarzenie z Tłustym Czwartkiem? Oczywiście pączki – lukrowane, pudrowane, z marmoladą albo innym fantazyjnym nadzieniem. Zaraz potem faworki nazywane też chrustem lub czulej, jak w moim domu, chruścikami. Ale czy ktokolwiek z Was wie, że na Warmii pierwszą i najważniejszą potrawą ostatkową wcale nie były słodkości tylko plińce, czyli tłuste placki ziemniaczane. I to w dodatku z tzw. pomoćką, czyli równie tłustym sosem śmietanowym.  Tak, tak. Ale od początku.

Na Warmii ostatni tydzień karnawału, czyli zapust rozpoczynał się w Tłusty Czwartek. Wszystkie tradycyjne obrzędy, jakie odtwarzano od tego dnia aż do Środy Popielcowej, miały swoje symboliczne i magiczne znaczenie. W zasadzie składały się z radosnych przygotowań i właściwej zabawy ostatkowej. Po pierwsze, był to w chrześcijańskim kalendarzu liturgicznym ostatni tydzień przed wielkim postem. Należało się więc wybawić, wytańczyć i najeść do woli, aby potem móc oddać się należytej zadumie i duchowym przygotowaniom do Wielkiejnocy. Etnografowie dopatrują się w tym zwyczaju także podobieństwa do tradycyjnego biesiadowania starożytnych Rzymian. W ostatkach, a szczególnie w zwyczajach tanecznych, zapisały się też niewątpliwie echa pogańskich rytuałów żegnania zimy i witania wiosny, a co za tym idzie zaklinania urodzaju. Całość natomiast była starannie przygotowanym procesem integracji społecznej, który do dziś już nie przetrwał, a szkoda.

Dekoracje regionalne wykonane w Pracowni Rękodzieła i Tradycji w Gminnej Bibliotece Publicznej w Świątkach.

Wracając do wspomnianych plińców. Tradycyjne warmińskie placki ziemniaczane smażyły w Tłusty Czwartek gospodynie, aby rozpocząć czas sutego biesiadowania. Sposób przygotowania takich placków jest taki sam jak i współcześnie, z tą różnicą, że do startych surowych ziemniaków i cebuli, wraz z jajkami i odrobiną mąki, dawniej dodawano trochę gorącego mleka. Do tego pomoćka z twarogu i śmietany. Czasem czosnek albo młody szczypiorek. Takim daniem m.in. należało w poniedziałek nakarmić przebierańców, czyli grupę mężczyzn, która jako „komitet organizacyjny” wielkiej zabawy chodziła od domu do domu zbierając datki i dary, z których następnie przygotowywano „zrzutkową” ucztę. Na drogę dostawali coś słodkiego, np. pączki, które nazywano też rogalami (przez analogię do noworocznych rogali, które jednak były robione z ciasta piernikowego). Te ostatkowe wyrabiano z ciasta drożdżowego na tyle rzadkiego, że podczas wrzucania do tłuszczu ciasto odlepiało się od rąk tworząc swoiste rogi. Nierzadko pączki nadziewano słoniną i smażono na smalcu. Uh! Ciasto na tradycyjne faworki musiało z kolei zawierać śmietanę i spirytus.

Przepis na tradycyjne faworki z Pracowni Rękodzieła i Tradycji w Gminnej Bibliotece Publicznej w Świątkach.

Zabawa ostatkowa organizowana przez całą społeczność danej miejscowości miała się rozpocząć już w „niedzielę zopustną”, toteż od czwartku należało zabrać się do organizacyjnej roboty. Panowie poprzebierani dla śmiechu „za baby”, zaopatrzeni w pojemne kosze, chodzili od domu do domu, gdzie każdy wrzucał co miał dobrego. A to jajka, a to ziemniaki, a to słoninę, chleb, czy wędliny, a nawet alkohol. Jak wrzucił, czuł się zaproszony. O tym, że zabawa będzie udana, przekonywał odwiedzających niedźwiedź, czyli jeden z przebranych mężczyzn. Najczęściej miał na sobie kożuch odwrócony na lewą stronę, czasem owinięty był suchymi gałązkami po zbiorze grochu i dokazywał do woli. Na Mazurach mieli większą fantazję w przebierankach, bo obok niedźwiedzia spotkać można było maszkary zwierzęce: kozę, konia i bociana. Z zebranych darów gospodynie szykowały ucztę, którą organizowano z tańcami w karczmie albo w największym domu we wsi.

Na Warmii pierwszy dzień zabawy należał do kobiet. To one jako pierwsze, znosząc dania na ucztę, spotykały się i bawiły. W tym czasie już każdy mógł przyjść do stołu ostatkowego i częstować się bez ograniczeń. Do kobiet stopniowo dołączali mężczyźni, a we wtorek, w czasie najhuczniejszej zabawy, właściwego „zopustu”, szaleli już wszyscy. Ważne było, aby zakończyć zabawę o północy, bo potem „to już tylko z diabłami można było tańcować”. Do tańca przygrywali muzycy. Na czym kto umiał. Było spontanicznie, integracyjnie i wesoło. Nikt nie odmawiał tańca, szczególnie, że żywy taniec gwarantować miał dobry urodzaj i powodzenie w domu. Mówiło się, że trzeba wysoko „skakać na lenka”. Wierzono bowiem, że tak duży urośnie len, jak wysoko skakać będą w tańcu. Każda dziewczyna i kobieta czuła się też zaszczycona, kiedy mogła uczestniczyć w tzw. tańcu w kołem.  Na tańczącą kobietę zarzucano sporą obręcz wykonaną z miękkiej wierzby  i ozdobioną ładnie kwiatami, wstążkami lub sreberkami (takie hula-hop). Tancerka wybawiona przez partnera z owego koła rzucała pieniądze (jako „wykupne”), które ostatecznie składały się na opłacenie muzyków. Dziewczyny już w karnawale odkładały na ten cel każdy grosz, bo mówiły „że zapust to nasze świynto”. Jeśli muzycy dobrze grali, pieniądz sypał się długo. Pod koniec zabawy i mężczyźni płacili „wykupne” za fanty, np. aby odzyskać zabrany kapelusz. Po skończonej zabawie pozostałe smakołyki rozdawano najuboższym.

Ostatki na Warmii kończyło rozbieranie „obryncy”, z czym nikt nie chciał się spieszyć. Wstążki chowano na następny rok, koło zawieszano gdzieś w oborze i mówiło się, że „zapust został zakopany”.

Anita